Trwająca pandemia skłania do zastanowienia nad sobą i swoim zdrowiem. Czy mój organizm jest gotów na walkę z wirusem? Co mogę zrobić, aby zwiększyć swoje szanse na łagodny przebieg choroby?

Odpowiedź nie jest jednoznaczna, ponieważ ze względu na to że SARS-CoV-2 ukończył niedawno rok swojego „życia” (przypominamy, że wirusy są formą pomiędzy materią organiczną a nieorganiczną), właśnie tyle czasu mieli naukowcy, aby próbować udowodnić wpływ czynników zależnych od pacjenta na przebieg choroby. Polegali oni głównie na nowym ujęciu danych, które już istnieją, lub porównywali wyniki pacjentów którzy rutynowo spożywali dane suplementy. Istnieje niewiele bardzo rygorystycznych dowodów na to, że suplementy diety mogą poprawić przebieg zakażenia, ale istnieje wiele przesłanek, które są obiecujące.

Jak zwiększyć odporność?

Jeśli nie jesteś w grupie miliona Polaków, które już przechorowały lub chorują na COVID-19 to znaczy, że pewnie interesuje Cię co zrobić, aby zwiększyć swoją odporność przeciwko koronawirusowi jeszcze przed zachorowaniem.

Trzeba jednoznacznie podkreślić, że oprócz odpowiedniego żywienia i stylu życia także niezbędnym elementem jest noszenie maseczek oraz zachowanie odpowiedniego dystansu społecznego w przestrzeni publicznej bowiem ciężkość przebiegu choroby zależy również od tego, na jaką ilość wirusa byliśmy narażeni. Następną rzeczą, na którą mamy nieodzowny wpływ jest nasz stan odżywienia organizmu. Powinniśmy odżywiać się zgodnie z Piramidą Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej opracowaną przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie (IŻŻ) w 2016 r. 1

1) Żywienie a odporność

Odpowiednie odżywianie i styl życia ma niebagatelny wpływ na naszą odporność, wpływa on na optymalną odpowiedź układu odpornościowego. Zatem jak się prawidłowo odżywiać? Wraz z dietą powinniśmy dostarczać sporą ilość warzyw i owoców (z przewagą warzyw), najlepiej, gdy będą one pojawiać się w każdym posiłku. Należy zadbać, aby nasz jadłospis bazował na produktach pełnoziarnistych, z grubego przemiału, a w szczególności należy ograniczyć cukry proste znajdujące się we wszelkiego typu słodyczach, deserach itd. Następną kategorią produktów jest nabiał, który w głównej mierze jest źródłem dobrze przyswajalnego wapnia, powinniśmy spożywać 2 porcje tych produktów dziennie. Przechodząc do spożywania mięsa oraz ryb należy podkreślić, że również białko ma duży wpływ na zachowanie dobrej odporności, ponieważ bierze ono udział w produkcji przeciwciał. Aminokwasy rozgałęzione również biorą udział w zachowaniu odpowiedniej bariery jelitowej i zwiększają poziom immunoglobulin. Niski poziom spożycia protein tj. poniżej 0,8 g na kg/ m.c. zwiększa ryzyko infekcji. 2 Białko w diecie osób dorosłych powinno dostarczać 0,9 g na kg/ m.c. w większości właśnie z pełnowartościowych źródeł takich jak chude mięso, ryby, jaja czy nabiał. 3 Tłuszcz powinien pokrywać 25-30% energetyczności diety. Należy unikać tłuszczów nasyconych a zastąpić je tłuszczami nienasyconymi. Tłuszcze nasycone powinniśmy ograniczyć do maksymalnie 5-6spożywanych kalorii według norm żywienia dla populacji Polski wydanych przez Instytut Żywności i Żywienia. 4 Z kolei EFSA Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności zaleca, by ograniczyć spożywanie tychże tłuszczów jak to tylko możliwe przy zachowaniu odpowiedniej wartości odżywczej diety. 5 Znajdują się one w tłustych mięsach, tłustym nabiale czy produktach wysoko przetworzonych. Szczególną uwagę powinniśmy zwrócić także na tłuszcze trans, które należy wykluczyć z diety, są one obecne w przetworzonej żywności m.in. chipsach, frytkach itd. Jednak producenci nie są zmuszeni, by podawać takie informacji na opakowaniu produktu w tabelce z wartościami odżywczymi, jednak gdy w składzie produktu zauważmy „częściowo uwodorniony/utwardzony olej roślinny” to znaczy, że zawiera właśnie omawiane tłuszcze nienasycone typu trans. Wpływają one na wzrost czynników prozapalnych TNF-alfa, IL-6 i hs-CRP. 6 Dobrymi źródłami tłuszczów są oleje roślinne, takie jak oliwa z oliwek, olej lniany, olej rzepakowy, ale także orzechy, nasiona, pestki czy ryby będące źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3. Do owych kwasów należą kwas dokozaheksaenowy (DHA), kwas eikozapentaenowy (EPA) oraz kwas alfa linolenowy (ALA). Są one bardzo ważnym składnikiem w naszej diecie, nie są one produkowane przez organizm i należy je dostarczyć wraz z dietą. Z kwasów omega-3 powstają związki działające przeciwzapalnie, dlatego też modulują stan zapalny w organizmie. Ponadto zmniejszają również produkcję cytokin prozapalnych poprzez wpływ na PPAR-y. 7 Na kwasy omega-3 należy zwrócić szczególną uwagę, gdyż w większości są one dostarczane w zbyt małej ilości. Nie należy także zapominać o odpowiednim nawodnieniu organizmu, powinniśmy pić co najmniej 2-2,5 l płynów dziennie (30 ml / kg m.c.). Jako, że nasz organizm w większości składa się z wody, to zapewnienie odpowiedniego nawodnienia jest podstawą dobrze funkcjonującego ustroju. Dieta sprzyjająca odporności to dieta bez niedoborów energetycznych, składników odżywczych, zapewniająca odpowiednią podaż białka, kwasów omega-3, błonnika a ograniczająca cukry prosty, produkty wysoko przetworzone. 2 EFSA przede wszystkim wyszczególnia witaminy D, A, C, kwas foliowy (B9), B6, kobalaminę (B12) oraz minerały takie jak cynk, żelazo, miedź i selen, które są odpowiedzialne za prawidłową pracę układu immunologicznego. 8 Niedożywienie wpływa negatywnie na odpowiedź ze strony układu odpornościowego i zwiększa podatność na infekcje.

2) Aktywność fizyczna a odporność

Na pierwszym miejscu piramidy, licząc od dołu, jest aktywność fizyczna, która została pierwszy raz uwzględniona w tego typu zaleceniach. Nic w tym dziwnego - aktywność fizyczna ma bardzo korzystny wpływ na organizm człowieka, ponieważ pozytywnie wpływa na układ sercowo-naczyniowy, poprawia krążenie, obniża ciśnienie, reguluje profil lipidowy (podwyższa cholesterol HDL, a obniża trójglicerydy), zapobiega cukrzycy, miażdżyca, a także wzmacnia kości. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca 30 min umiarkowanej aktywności fizycznej przez 5 dni w tygodniu lub 20 min wysoko intensywnego wysiłku fizycznego 3 razy w tygodniu, który buduje siłę i wytrzymałość mięśni. Zwykło się mówić, że aktywność fizyczna również poprawia pracę układu odpornościowego, jednakże nie do końca jest to jednoznaczne. Sądzi się, że regularny umiarkowany wysiłek fizyczny poprawia funkcje układu odpornościowego. Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały, iż dzięki umiarkowanej aktywności fizycznej zwiększyła się ilość limfocytów T, B oraz komórek Ig. Dodatkowo zauważono, że aktywność fizyczna wspiera cytotoksyczność oraz proliferację limfocytów T. Tak wykazano, iż ostry i przewlekły wysiłek może zakłócać komórkową odpowiedź układu odpornościowego poprzez zmniejszenie ekspresji receptorów toll-podobnych, które są odpowiedzialne za wrodzoną odpowiedź komórkową. Ponadto także zwiększają poziom cytokin prozapalnych IL-6 oraz kortyzolu, nazywanego potocznie hormonem stresu. Przyczynia się to z kolei do zmniejszenia ilości makrofagów (komórki fagocytujące) i limfocytów Th. Intensywny wysiłek fizyczny prowadzi do zaburzenia homeostazy w układzie odpornościowym, czego efektem jest zwiększone ryzyko infekcji. Wiele badań jednak jest ze sobą zgodnych i potwierdza korzystny wpływ umiarkowanego wysiłku fizycznego na odporność, jednakże wysoko intensywny, przewlekły wysiłek prowadzi do zaburzeń funkcji układu immunologicznego. 9

3) Witamina D

Witamina D jest jedną z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, jej najlepszym naturalnym źródłem są tran, tłuste ryby oraz jaja kurze. Powstaje również w wyniku syntezy skórnej, a na jej niedobory jesteśmy szczególnie narażeni od września do kwietnia, kiedy nie docierają do naszego ciała wystarczające ilości słońca. Osoby takie jak seniorzy, którzy nie doświadczają wystarczającej ekspozycji skóry na słońce w lecie, powinny przyjmować witaminę D cały rok. U osób, które zachorowały na COVID-19 poziom jej aktywnej formy jest niższy niż u ogółu populacji. 13

Właściwości wspomagające radzenie sobie naszego organizmu z wirusem witamina D wykazuje na 3 różne sposoby: 10

  • tworzenie fizycznej bariery dla wirusa poprzez uszczelnianie połączeń międzykomórkowych w komórkach nabłonkowych 11

  • wspieranie odporności wrodzonej poprzez indukcję produkcji antybakteryjnych peptydów w drogach oddechowych, które ograniczają replikację wirusów 12

  • wspomaganie odporności nabytej poprzez obniżanie ilości cytokin prozapalnych i ograniczanie burzy cytokinowej 13

Przed suplementacją witaminy D polecamy oznaczenie poziomu jej aktywnego metabolitu – dawkowanie zależy od tego ile jej mamy obecnie w naszym ciele. W przypadku braku oznaczenia zalecamy suplementację najwyższą bezpieczną dawką witaminy D w suplementacji stałej, czyli 2000 IU dziennie. 12 Jeśli jednak po badaniu poziomu witaminy D okaże się, że mamy do czynienia z niedoborem zalecamy kontakt z lekarzem w celu dobrania dawki, która może wtedy być przez pewien czas wyższa (może dochodzić nawet do 10000 IU), 13 po czym po ustabilizowaniu się jej poziomu możemy wrócić do suplementacji ilością 2000 IU. Nie należy jednak samemu decydować się na taką suplementację, ponieważ zbyt wysokie dawki witaminy D są toksyczne. 14

4) Witaminy z grupy B

Witaminy z grupy B umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego człowieka. Z racji, że często występują razem oraz mają zbliżone funkcje nazywa się je też „B complex”. Lwia część naszego zapotrzebowania na nie musi zostać dostarczona wraz z pożywieniem lub suplementami. Najwięcej witamin z grupy B zawierają:

  • orzechy

  • fasola

  • drób

  • jaja

  • nabiał

Na niedobory witamin z grupy B najbardziej narażone są osoby spożywające wysoko przetworzone produkty, alkohol, duże ilości kawy i herbaty, obciążone przewlekłym stresem, palacze tytoniu, wegetarianie i weganie oraz osoby, które intensywnie i często trenują.

Wszystkie witaminy z grupy B są niezbędne do tego, aby nasz układ odpornościowy działał odpowiednio, a szczególnie ważna jest witamina B6 – jej niedobór ma wpływ na osłabienie odpowiedzi immunologicznej typu humoralnego i komórkowego. 15 Dawkowanie witamin z grupy B zależy od wieku i poziomu aktywności fizycznej. W suplementacji polecamy formy metylowane witamin B9 (metylowany kwas foliowy, 5-MTHF) oraz B12 (metylokobalamina). Są to formy aktywne biologicznie charakteryzujące się znacznie podniesioną biodostępnością w porównaniu do standardowych form, czyli kwasu foliowego i cyjanokobalaminy. 16,17

5) Witamina C

Witamina C jest najbardziej znaną witaminą, niezbędną do funkcjonowania organizmu człowieka. To świetny antyoksydant chroniący przed utlenieniem ważne dla nas biomolekuły takie jak białka, lipidy czy kwasy nukleinowe. Naturalnie możemy ją znaleźć w czarnej porzeczce, jarmużu, natce pietruszki czy dzikiej róży. Na jej niedobory najbardziej narażone są osoby starsze, zestresowane, kobiety w ciąży i karmiące piersią, osoby z nadciśnieniem tętniczym oraz cukrzycą. Ilość witaminy C w naszym ciele znacząco spada podczas stresu i infekcji, a jej suplementacja posiada udowodnione działanie poprawiania odporności. Robi to poprzez:

  • pośrednie wspomaganie aktywności komórek NK (Natural Killer), naszej obrony przed drobnoustrojami 18

  • działanie jako kofaktor przy produkcji hormonów, które są kluczowe dla reakcji organizmu na infekcję takich jak noradrenalina i wazopresyna 18

  • uszczelnianie barier w naszym organizmie, które są odpowiedzialne za blokowanie przedostawania się do niego niepożądanych związków i organizmów, w tym patogenów. 19

Dawkowanie witaminy C w profilaktyce to ok. 100-200mg na dobę. U osób palących tytoń dawka powinna być zwiększona o ok. 40% ze względu na stres oksydacyjny, które uszczupla zapasy tej witaminy. W przypadku infekcji możemy bezpiecznie podawać do 2,5g dziennie.

6) Cynk

Jest to jeden z podstawowych mikroelementów, konieczny do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu. Jest kluczowy przy gojeniu ran, metabolizmie węglowodanów, poprawnym działaniu zmysłów węchu i smaku oraz, co nas najbardziej interesuje, jest niezbędny do poprawnego działania układu odpornościowego. Część z objawów COVID-19 wynika właśnie z zaburzonej homeostazy tego pierwiastka, co więcej, grupy ryzyka zachorowań na tę chorobę pokrywają się z grupami, które są narażone na niedobór cynku. 21 Cynk umożliwia transkrypcję genów i jest katalitycznym składnikiem około 2000 enzymów biorących udział m.in. podziale czy wzroście komórek naszego ciała oraz syntezie DNA i transkrypcji RNA. 20 Cechy tego pierwiastka, które mogą wspomagać nasz organizm i zmniejszać prawdopodobieństwo zarażenia lub jego intensywność, kiedy już do niego dojdzie to:

  • ma wpływ na integralność barier, które zabezpieczają nasz organizm przed patogenami

  • bezpośrednio spowalnia lub zatrzymuje replikację wirusów pokrewnych do SARS-CoV-2, czyli SARS-CoV i MERS-CoV, poprzez blokowanie polimerazy RNA

  • regulowanie odpowiedniej odpowiedzi układu odpornościowego dzięki właściwościom przeciwzapalnym i przeciwutleniającym 21

Dzienne zapotrzebowanie na cynk to ok. 10-20 mg. Zwiększa się ono dwukrotnie w przypadku kobiet w ciąży.

7) NAC

N-acetylo-L-cysteina jest prekursorem zredukowanego glutationu, który w ciele człowieka pełni rolę ważnego mechanizmu obronnego – jest silnym antyoksydantem i działa ochronnie na komórki organizmu ludzkiego. Sam glutation jako tripeptyd w małym stopniu przyswaja się podczas suplementacji, za to NAC łatwo przenika do komórek, gdzie jest poddawany deacetylacji do L-cysteiny, która dalej podnosi poziom endogennego glutationu zredukowanego. Poprzez podniesienie jego ilości w organizmie NAC może zredukować lub zapobiec uszkodzeniom płuc wywołanych przez zespół ostrej niewydolności oddechowej, który jest wywołany między innymi przez koronawirusa SARS-CoV-2 u około 5% chorujących. 22 Dzięki swojemu działaniu przeciwzapalnemu obniża poziomy cytokin prozapalnych NF-κB oraz TNF-α, których wysokie poziomy są charakterystyczne między innymi dla infekcji wirusowych. 22 Glutation, którego prekursorem jest NAC, reguluje działanie odporności wrodzonej. Robi to na wielu poziomach, nie tylko mając wpływ na czynniki, które biorą udział w reakcjach układu odpornościowego, ale również modulując tak skomplikowane jego reakcje jak gorączka. W badaniu przeprowadzonym we Włoszech na 262 osobach obu płci, które podzielono na 2 grupy, jednej podawano uczestnikom 600mg NAC dwa razy dziennie , a druga stanowiła grupę kontrolną i otrzymywała placebo. Badania trwały 6 miesięcy, w grupie przyjmującej suplement 25% osób, które zostały zainfekowane wirusem A/H1N1 zachorowało objawowo, w grupie placebo było to aż 79%. 22 To pozwala stwierdzić iż właściwości NAC są pomocne w zwalczaniu skutków infekcji wirusowych. W profilaktyce zaleca się podawanie dawki 600mg dwa razy dziennie. 22

8) Kurkumina

Kurkumina to alkaloid występujący w małych ilościach w kurkumie. Wykazuje efektywność w działaniu przeciwwirusowym między innymi przy wirusach grypy, HIV, HCV. W dawce 1000mg kurkumina redukowała bóle mięśniowe oraz zmęczenie wywołane infekcjami wirusowymi u uczestników badania. 23 Ponadto obniżała poziomy cytokin prozapalnych NF-κB, przez co zapobiegała katabolizmowi mięśniowemu podczas infekcji. Podwyższa próg bólu, działa przeciwzapalnie, przeciwwymiotnie, przeciwwłóknieniowo oraz przeciwgorączkowo. Ważną właściwością związaną z potencjalnym zachorowaniem na COVID-19 jest rozszerzanie oskrzeli – podawana w dawce 500mg doustnie przez 30 dni zwiększała pojemność płuc u chorych na astmę. 23 Jest proponowana jako wsparcie dla tradycyjnych leków przy zespole ciężkiej niewydolności oddechowej związanej między innymi z ciężkimi przypadkami zachorowań na COVID-19. Kurkumina jest bezpieczna w dawkach do 8000mg dziennie, profilaktycznie zalecane jest dawkowanie 500mg dwa razy dziennie. 24

Podsumowanie

W czasach pandemii niezwykle ważne jest przestrzeganie nałożonych ograniczeń czy obostrzeń. Przede wszystkim dbajmy o higienę, często myjmy ręce, zasłaniajmy usta i nos oraz ograniczmy kontakty z innymi i zachowajmy bezpieczny dystans społeczny. Podstawą zachowania dobrej odporności jest odpowiednie odżywianie i zdrowe nawyki żywieniowe, to one w dużej mierze kształtują funkcjonowanie naszego układu odpornościowego. Zadbajmy więc o dietę bez niedoborów składników odżywczych, w tym witamin i minerałów. Epidemia koronawirusa sprzyja także ograniczeniu aktywności fizycznej z powodu zamkniętych siłowni, basenów itp. Jednakże mamy możliwość trenowania w domu z wykorzystaniem ciężaru własnego ciała czy wszelkiego typu narzędzi jak np. gumy oporowe, hantle, kettle itp. W kwestii suplementacji szczególnie warto rozważyć przyjmowanie witaminy D, która na naszej szerokości geograficznej, szczególnie zimą, jest syntezowana skórnie w minimalnym stopniu. Pozostałe wymienione suplementy powinniśmy suplementować, jeśli ich podaż w diecie jest zbyt mała, mamy stresujące życie, palimy tytoń oraz kiedy należymy do innych wymienionych grup ryzyka. NAC i kurkumina dodatkowo mogą wspomóc redukcję stanów zapalnych i oraz poprawić odpowiedź naszego systemu odpornościowego. Prowadzone są badania nad powyższymi suplementami odnośnie do wprowadzenia ich jako element prewencji i terapii COVID-19, pozwala to więc przypuszczać, iż mogą też mieć pozytywny wpływ w przypadku zarażenia, jest natomiast pewne, że optymalizują ogólnie pojęte działanie układu odpornościowego.

Bibliografia:

  1. Oprac. pod kier. prof. Jarosz M., Piramida Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2016.

  2. Mohammed I i wsp., Strengthening the Immune System and Reducing Inflammation and Oxidative Stress through Diet and Nutrition: Considerations during the COVID-19 Crisis, Nutrients. 2020, 12(6): 1562. doi: 10.3390/nu12061562.

  3. Jarosz M, Charzewska J, Chwojnowska Z, Wajszczyk B, Białka, [w:] Normy żywienia dla populacji Polski, [red.] M. Jarosz, Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia, 2017, 40-55.

  4. Szponar L, Mojska H, Ołtarzewski M, Piotrowska K, Tłuszcze, [w:] Normy żywienia dla populacji Polski, [red.] M. Jarosz, Warszawa, Instytut Żywności i Żywienia, 2017, 56-75.

  5. EFSA Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA), Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol, EFSA Journal, 2010, 8, 3, 1461.

  6. Mozaffarian D i wsp., Dietary intake of trans fatty acids and systemic inflammation in women, Am. J. Clin. Nutr., 2004;79:606–612. doi: 10.1093/ajcn/79.4.606.

  7. Ciavarella C, Motta I, Valente S, Pasquinelli GPharmacological (or Synthetic) and Nutritional Agonists of PPAR-γ as Candidates for Cytokine Storm Modulation in COVID-19 Disease, Molecules, 2020, 25(9): 2076. DOI: 10.3390/molecules25092076.

  8. Galmés S, Serra F, Palou A, Current State of Evidence: Influence of Nutritional and Nutrigenetic Factors on Immunity in the COVID-19 Pandemic Framework, Nutrients, 2020,12(9), 2738, doi: 10.3390/nu12092738.

  9. Romeo J, Wärnberg J, Pozo T i wsp., Physical activity, immunity and infection, Proc Nutr Soc2010, 69(3):390-9, doi: 10.1017/S0029665110001795.

  10. Grant, William B.; Lahore, Henry; McDonnell, Sharon L.; Baggerly, Carole A.; French, Christine B.; Aliano, Jennifer L.; Bhattoa, Harjit P. (2020). Evidence that Vitamin D Supplementation Could Reduce Risk of Influenza and COVID-19 Infections and Deaths. Nutrients, 12(4), 988–. doi:10.3390/nu12040988.

  11. Gerry K. Schwalfenberg (2011). A review of the critical role of vitamin D in the functioning of the immune system and the clinical implications of vitamin D deficiency. , 55(1), 96–108. doi:10.1002/mnfr.201000174

  12. Liu, P. T. (2006). Toll-Like Receptor Triggering of a Vitamin D-Mediated Human Antimicrobial Response. Science, 311(5768), 1770–1773. doi:10.1126/science.1123933

  13. D'Avolio A, Avataneo V, Manca A, Cusato J, De Nicolò A, Lucchini R, Keller F, Cantù M. 25-Hydroxyvitamin D Concentrations Are Lower in Patients with Positive PCR for SARS-CoV-2. Nutrients. 2020 May 9;12(5):1359. doi: 10.3390/nu12051359. PMID: 32397511; PMCID: PMC7285131.

  14. Galior K, Grebe S, Singh R. Development of Vitamin D Toxicity from Overcorrection of Vitamin D Deficiency: A Review of Case Reports. Nutrients. 2018;10(8):953. Published 2018 Jul 24. doi:10.3390/nu10080953

  15. Laura C. Rail; Simin Nikbin Meydani (1993). Vitamin B6 and Immune Competence. , 51(8), 217–225. doi:10.1111/j.1753-4887.1993.tb03109.x

  16. Scaglione F, Panzavolta G. Folate, folic acid and 5-methyltetrahydrofolate are not the same thing. Xenobiotica. 2014 May;44(5):480-8. doi: 10.3109/00498254.2013.845705. Epub 2014 Feb 4. PMID: 24494987.

  17. Methylcobalamin. Altern Med Rev. 1998 Dec;3(6):461-3. Erratum in: Altern Med Rev 1999 Feb;4(1):9. PMID: 9855571.

  18. Wintergerst, Eva S.; Maggini, Silvia; Hornig, Dietrich H. (2006). Immune-Enhancing Role of Vitamin C and Zinc and Effect on Clinical Conditions. Annals of Nutrition and Metabolism, 50(2), 85–94. doi:10.1159/000090495.

  19. Carr, Anitra; Maggini, Silvia (2017). Vitamin C and Immune Function. Nutrients, 9(11), 1211–. doi:10.3390/nu9111211.

  20. Read, Scott A; Obeid, Stephanie; Ahlenstiel, Chantelle; Ahlenstiel, Golo (2019). The Role of Zinc in Antiviral Immunity. Advances in Nutrition, (), –. doi:10.1093/advances/nmz013. 

  21. Wessels, Inga; Rolles, Benjamin; Rink, Lothar (2020). The Potential Impact of Zinc Supplementation on COVID-19 Pathogenesis. Frontiers in Immunology, 11(), 1712–. doi:10.3389/fimmu.2020.01712. 

  22. De Flora, Silvio; Balansky, Roumen; La Maestra, Sebastiano (2020). Rationale for the use of <i>N</i> -acetylcysteine in both prevention and adjuvant therapy of COVID-19. The FASEB Journal, (), –. doi:10.1096/fj.202001807. 

  23. Babaei, Fatemeh; Nassiri‐Asl, Marjan; Hosseinzadeh, Hossein (2020). Curcumin (a constituent of turmeric): New treatment option against COVID‐19. Food Science & Nutrition, (), fsn3.1858–. doi:10.1002/fsn3.1858. 

  24. Soleimani, Vahid; Sahebkar, Amirhossein; Hosseinzadeh, Hossein (2018). Turmeric ( <i>Curcuma longa</i> ) and its major constituent (curcumin) as nontoxic and safe substances: Review. Phytotherapy Research, (), –. doi:10.1002/ptr.6054.

Autorzy: Jaśkiewicz Kaja, Golik Sebastian, Żuk Szymon