W 2014 roku Międzynarodowy Komitet Olimpijski opublikował dokument dotyczący względnego niedoboru energii w sporcie, w skrócie syndrom ten określany jest jako RED-S. Zespół RED-S odnosi się do zaburzeń funkcji fizjologicznych organizmu, będących następstwem względnego niedoboru energetycznego.

Niedobór energii w sporcie - konsekwencje

Swoim spektrum niepożądanych konsekwencji zdrowotnych obejmuje m.in.:

  • zmniejszenie tempa metabolizmu,

  • zaburzenie funkcji menstruacyjnych,

  • obniżenie gęstości mineralnej kości,

  • osłabienie układu immunologicznego,

  • upośledzenie procesu syntezy białek mięśniowych,

  • upośledzenie funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego.

Głównym czynnikiem etiologicznym wymienionych dysfunkcji jest niska dostępność energii (NDE).

Niska dostępność energii – co to jest?

NDE jest fundamentem zespołu RED-S. Problem ten obrazuje sytuacja, w której ilość dostępnej energii dla organizmu po wykonaniu ćwiczeń jest niewystarczająca do utrzymania optymalnych parametrów zdrowotnych oraz sportowych.

W ściśle kontrolowanym badaniu przeprowadzonym z udziałem kobiet, wykazano że optymalna DE niezbędna dla zachowania funkcji fizjologicznych wynosi ~45 kcal/kg FFM/dzień. Różne płaszczyzny funkcjonowania organizmu charakteryzują się odmiennym progiem wrażliwości DE, jednak po przekroczeniu pułapu <30 kcal/kg FFM/dzień znaczna część parametrów zdrowotnych ulega zaburzeniu.

Nie jest to jednak zdefiniowany punkt odcięcia, który może przewidywać inicjację zaburzeń miesiączkowania wśród wszystkich kobiet. Co ciekawe, pułap ~30 kcal/kg FFM/dzień, niezależnie od różnic w rozmiarze ciała i wieku dojrzewania, jest mniej więcej równoważny wartości spoczynkowej przemiany materii (RMR). 

W związku z tym, że NDE jest czynnikiem o udowodnionym wpływie na suboptymalne funkcjonowanie organizmu, zarówno w warunkach laboratoryjnych jak i pozalaboratoryjnych wydaje się, że ocena DE może być przydatnym narzędziem diagnostycznym w prewencji i zarządzaniu RED-S.

Ocena dostępności energii

Ze względu na rolę NDE w etiologii RED-S oczywistym postępowaniem wydaje się weryfikacja, czy sportowiec znajduje się w odpowiednim zakresie DE. Niemniej jednak istnieje wiele ograniczeń, które uniemożliwiają bezpośrednią ocenę DE.

Przede wszystkim, obecnie nie dysponujemy wystandaryzowanym lub referencyjnym protokołem pozwalającym na ocenę DE w usystematyzowany sposób (np. przez jaki czas oceniać DE, jakiej metody użyć do zbierania danych o ilości dostarczanej energii razem z dietą, wydatkowanej energii czy też w jaki sposób ocenić poziom FFM). Kolejnym aspektem budzącym wątpliwość jest wiarygodność i rzetelność każdego z parametrów, który należy uwzględnić podczas oceny DE. 

Największe kontrowersje dotyczą wiarygodności wartości spożytej energii, która najczęściej weryfikowana jest metodą bieżącego notowania lub za pomocą wielokrotnie powtórzonego 24-godzinnego wywiadu żywieniowego. Kolejnym wyzwaniem jest pomiar kosztu energetycznego indywidualnych sesji treningowych, które mogą być bardzo zróżnicowane względem siebie, nawet w perspektywie pojedynczego mikrocyklu treningowego. Zmienne te mogą częściowo tłumaczyć wyniki badań pozalaboratoryjnych, w których symptomy związane z RED-S nie mają związku z ocenianą DE. Przypuszczalnie nie można również wykluczyć istotności dystrybucji energii w ciągu dnia (np. długie odstępy pomiędzy kolejnymi posiłkami) w etiologii RED-S, ponieważ monitorowana DE ogranicza się do oceny w ujęciu dobowym, nie godzinowym.

Dodatkowym ograniczeniem jest dostępność specjalistycznego sprzętu (np. DXA w celu oceny kompozycji składu ciała), motywacja sportowca (np. notowanie spożytych posiłków oraz monitorowanie aktywności fizycznych), a także czasochłonność analizy wszystkich danych przez specjalistę. Z tych powodów ocena EA nie jest powszechnie rekomendowanym narzędziem diagnostycznym służącym do oceny syndromu RED-S.

Dostępność energii wśród mężczyzn

Coraz większa liczba dowodów wskazuje, że sportowcy płci męskiej również mogą doświadczać problemów zdrowotno-sportowych w następstwie NDE, jednak sugeruje się że problem ten jest bardziej powszechny wśród kobiet, chociaż dokładne dane nie są znane.

Do populacji sportowców narażonych na NDE, a tym samym rozwój RED-S, należą m.in. kolarze, biegacze, wioślarze, czy też zawodnicy sportów, w których występuje podział na kategorie wagowe. Czynniki prowadzące do NDE wśród trenujących mężczyzn są bardzo zróżnicowane i związane są m.in. z cykliczną zmianą kompozycją składu ciała (tzw. „robienie wagi”), czy też dużym i długotrwałym wydatkiem energetycznym w przypadku sportów wytrzymałościowych.

Syndrom RED-S obserwuje się u obu płci, wydaje się jednak, że odpowiedź biologiczna organizmu mężczyzn, w następstwie ekspozycji na NDE, różni się od tej obserwowanej wśród kobiet. Próg DE oraz czas utrzymywania się obniżonej dostępności energii wymagany do rozwoju RED-S wśród mężczyzn obecnie nie został zweryfikowany. Prawdopodobnie największym zaburzeniem wywołanym NDE wśród trenujących mężczyzn jest zmniejszenie poziomu testosteronu i związane z tym powikłania zdrowotne.

Wykrycie niedoboru energii w sporcie

Wczesne wykrycie narażenia na NDE wśród sportowców jest kluczowe w celu zapobieżenia długoterminowym konsekwencjom wynikającym z następstw RED-S. Dostępnych jest kilka narzędzi przesiewowych opracowanych dla ogólnej populacji, których celem jest wykrycie zaburzeń odżywiania/zaburzonych wzorców żywienia.

Niektóre z kwestionariuszy zostały przygotowane z myślą o sportowcach, ale żaden dotychczas nie został zwalidowany pod względem Kryteriów Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych DSM-5. Dodatkowo, ze względu na pejoratywne nacechowanie zjawiska zaburzeń odżywienia, zawodnicy mogą celowo ukrywać swój problem. Zaobserwowano także, że wyższy wynik oceniający dążenie do szczupłości w zakresie Kwestionariusza Zaburzeń Odżywiania związany jest z NDE wśród trenujących kobiet. Diagnoza zaburzeń odżywienia wymaga pogłębionego wywiadu klinicznego, ale należy mieć na uwadze, że NDE może występować bez jednoczesnej obecności zaburzeń odżywiania/zaburzonych wzorców żywienia.

Jak rozpoznać zaburzenia odżywiania wśród sportowców?

Teoretycznie trenerzy są w najlepszej sytuacji pozwalającej zidentyfikować sportowców z zaburzeniami odżywienia/zaburzonymi wzorcami żywienia. Należy jednak zauważyć, że niejednokrotnie bardzo problematyczną kwestią jest rozróżnienie zawodników, którzy starają się spełnić wymagania fizyczne stawiane przez dyscyplinę sportową, od tych którzy faktycznie borykają się z problemem zaburzeń odżywiania/zaburzonymi wzorcami żywienia - w szczególności, jeżeli dyspozycja sportowa zawodnika nie budzi niepokoju.

Nawet w sytuacji, w której trener prawidłowo zidentyfikuje sportowca, kolejną barierą może być skuteczne przekonanie go do podjęcia odpowiednich działań  interwencyjnych. Melin i wsp. opracowała krótki kwestionariusz oceniający niską dostępność energii wśród sportsmenek (LEAF-Q), w oparciu o pytania dotyczące symptomów fizjologicznych.

Rozpoznanie NDE

Obecnie opracowywany jest kwestionariusz, który będzie mógł być wykorzystany wśród trenujących mężczyzn. Należy mieć jednak na uwadze, że kwestionariusz LEAF-Q został przygotowany w oparciu o populację kobiet trenujących sporty wytrzymałościowe.

W związku z tym jego wykorzystanie wśród populacji sportowców uprawiających inne dyscypliny sportowe może być niemiarodajne.

Uzupełniającym narzędziem dla lekarzy, w celu diagnozy RED-S oraz podjęcia decyzji o powrocie do sportu, może być RED-S CAT (narzędzie oceny klinicznej RED-S), jednak w dalszym ciągu wymagana jest jego walidacja.


____________________

Autor: Łukasz Jaśkiewicz